Η θεραπευτική προσέγγιση που ακολουθώ είναι κατά βάση η συστημική ή αλλιώς οικογενειακή προσέγγιση, αντλώντας στοιχεία τόσο από την υπαρξιακή όσο και από άλλες προσεγγίσεις. Στο κομμάτι που ακολουθεί θα περιγράψω τα κύρια σημεία της συστημικής και της υπαρξιακής προσέγγισης προσπαθώντας να παρουσιάσω το θεωρητικό υπόβαθρο της επαγγελματικής πρακτικής μου και κατά συνέπεια τον τρόπο που δουλεύω ψυχοθεραπευτικά.
Γενικά για την συστημική προσέγγιση
Η συστημική προσέγγιση στην ψυχοθεραπεία άντλησε το βασικό θεωρητικό της υπόβαθρο από τη συστημική θεωρία η οποία αναπτύχθηκε αρχικά στην βιολογία και τη φυσιολογία, περιγράφοντας, μεταξύ άλλων, τον τρόπο λειτουργίας των βιολογικών συστημάτων, τις ιδιότητες και τα μέρη τους. Τι εννοούμε όμως με την λεξούλα «σύστημα»; Σύμφωνα με τον Wilke (1993) ως σύστημα ορίζουμε «μια συνολική συνάφεια μερών των οποίων η σχέση μεταξύ τους είναι ποσοτικά πιο εντατική και ποιοτικά πιο παραγωγική απ’ ότι η σχέση τους με άλλα στοιχεία. Αυτή η διαφορετικότητα των σχέσεων συνιστά τα όρια του συστήματος, τα οποία διαχωρίζουν το σύστημα από το περιβάλλον του».
Ο άνθρωπος γεννιέται, αναπτύσσεται και διαμορφώνει ταυτότητα μετέχοντας σε διάφορα συστήματα και υποσυστήματα όπως η οικογένεια, το σύστημα των αδερφών, το σύστημα της σχολικής τάξης, της φιλικής παρέας, του συντροφικού ζεύγους, μετέπειτα της δικής του οικογένειας και άλλα. Τα συστήματα αυτά έχουν κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά όπως κανόνες, όρια, ιεραρχία, γλώσσα επικοινωνίας και βασικός τους σκοπός είναι η διατήρηση της ομοιόστασής τους.
Βασική υπόθεση της συστημικής προσέγγισης είναι ότι η δυσλειτουργία που εμφανίζει ένα άτομο αντανακλά και εκφράζει μια δυσλειτουργία του συστήματος στο οποίο ανήκει.
Έτσι λοιπόν η συστημική ξεκίνησε ως οικογενειακή θεραπεία, θεωρώντας ότι η οικογένεια είναι το πρώτο και σημαντικότερο σύστημα στο οποίο μετέχει ένας άνθρωπος και γι αυτό η οικογένεια και οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των μελών πρέπει να αποτελέσουν και το αντικείμενο της θεραπευτικής παρέμβασης εφόσον ένα μέλος νοσεί ψυχικά.
Η συστημική είναι μόνο οικογενειακή θεραπεία;
Η συστημική ξεκίνησε ως αποκλειστικά οικογενειακή θεραπεία αλλά στην συνέχεια διευρύνθηκε εισάγοντας την ατομοκεντρική συστημική θεωρία (Kriz) σύμφωνα με την οποία δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στον τρόπο που άτομο επικοινωνεί με το περιβάλλον του, τον τρόπο δηλαδή που εκφράζεται, που αντιλαμβάνεται τις εισερχόμενες επικοινωνίες και τέλος τον τρόπο που επικοινωνεί το ίδιο το άτομο με τον εαυτό του (σκέψεις, συναισθήματα).
Στόχος λοιπόν της ατομικής συστημικής είναι η ανάδυση και τροποποίηση των δυσλειτουργικών μοτίβων επικοινωνίας του ατόμου με το περιβάλλον του.
Σε τι διαφέρει όμως η συστημική προσέγγιση από τις άλλες ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις;
Η συστημική προσέγγιση διαφοροποιείται από άλλες προσεγγίσεις βασικά στην θέση της περί κυκλικής αιτιότητας. Η κυκλική αιτιότητα ως έννοια καταρρίπτει τις γραμμικές αιτιακές σχέσεις που μέχρι σήμερα δεσπόσουν σε πολλές προσεγγίσεις και καθιστά το ερώτημα «γιατί;» ανούσιο, καθώς σε ένα σύστημα οι συμπεριφορές του ενός (συν)καθορίζονται και καθορίζουν τις συμπεριφορές των άλλων και σε καμία περίπτωση δεν είναι η συμπεριφορά Α που γραμμικά οδηγεί στην συμπεριφορά Β. Επίσης η συστημική προσέγγιση δίνει ιδιαίτερη έμφαση στον τρόπο που οι άνθρωποι κατασκευάζουν τον κόσμο και τον εαυτό τους μέσω της γλώσσας. Οι άνθρωποι είμαστε όντα αφηγηματικά, που σημαίνει ότι λέμε ιστορίες για εμάς και τους γύρω μας προκειμένου να οργανώσουμε τον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο και τον εαυτό μας και συχνά, με την επανάληψη, οι ιστορίες μπορεί να σταθεροποιούνται σε πραγματικότητες εγκλωβίζοντας τους ανθρώπους μέσα τους. Ο συστημικός θεραπευτής έρχεται λοιπόν να αναδείξει αυτές τις ιστορίες, ξανα-δίνοντας τους την πραγματικής τους διάσταση, της ιστορίας δηλαδή και όχι της «αντικειμενικής πραγματικότητας» και βοηθώντας τον θεραπευόμενο να δημιουργήσει άλλες εναλλακτικές και πιο λειτουργικές αφηγήσεις για την προσωπική και οικογενειακή του ιστορία. Επιπρόσθετα η συστημική θεωρία προσφέρει έναν συγκεκριμένο συστημικό τρόπο κατανόησης αυτού που λέμε «πρόβλημα». Ένας συστημικός θεραπευτής αντιμετωπίζει ένα σύμπτωμα όχι τόσο σαν το πρόβλημα όσο σαν μια λύση αναποτελεσματική που ο θεραπευόμενος προσπάθησε να δώσει, η οποία προκαλεί πόνο αλλά ταυτόχρονα στο μυαλό του αποτρέπει από άλλον πόνο που είναι χειρότερος. Με άλλα λόγια ο συστημικός θεραπευτής εστιάζει στην χρησιμότητα του προβλήματος για τον θεραπευόμενο και πιστεύει ότι το πρόβλημα θα παραμένει ως έχει για όσο ο θεραπευόμενος το χρειάζεται, μέχρι να βρει δηλαδή έναν νέο τρόπο ύπαρξης και μια πιο λειτουργική λύση. Το σύμπτωμα δηλαδή αποτελεί για τον συστημικό θεραπευτή ό,τι αποτελεί και ο πυρετός για τον γιατρό: μια ένδειξη υγείας του συστήματος και έναν τρόπο άμυνας απέναντι σε κάτι που αντιμετωπίζεται ως εχθρός. Το ενδιαφέρον λοιπόν δεν εστιάζεται τόσο στον πυρετό – σύμπτωμα αλλά στην υποκείμενη αιτία – ψυχική σύγκρουση
Γενικά για την υπαρξιακή προσέγγιση
Η υπαρξιακή προσέγγιση στην ψυχοθεραπεία αντλεί το θεωρητικό της υπόβαθρο από τις σκέψεις των υπαρξιακών φιλοσόφων, οι οποίοι με το έργο τους άγγιξαν θέματα σύμφυτα με την ανθρώπινη φύση, όπως ο θάνατος, η μοναξιά, η ελευθερία και η ανάγκη για εύρεση νοήματος.
Έτσι και σε ψυχοθεραπευτικό επίπεδο, ένας άνθρωπος δεν μπορεί να ειδωθεί αποκομμένος από τα υπαρξιακά του ερωτήματα και τις δυσκολίες που προκύπτουν από το γεγονός της ζωής και της ύπαρξης αυτό καθεαυτό. Έτσι λοιπόν στην κλινική πρακτική μου δουλεύω εστιαζόμενη και στα υπαρξιακά ερωτήματα που ρητά ή άρρητα βρίσκονται παρόντα στη ζωή του θεραπευόμενου, αρνούμενη να δω την ανθρώπινη ύπαρξη να καθορίζεται μόνο από σημεία πάνω στον άξονα υγεία – ασθένειας.